منبع/ مجله پرسمان دانشجویی/ شماره 86 اسفند88/ص18
لینک این مطلب در سایت نشریه پرسمان:
«سال جدید را در همه زمینه‌ها و امور، سال اصلاح الگوی مصرف می‌دانم».
مقام معظم رهبری
اسراف در مصرف، به یکی از گونه‌های ذیل اتفاق می‌افتد:
1. تضییع و اتلاف هرگونه شیء قابل استفاده.1
2. بدون استفاده گذاردن هرنوع سرمایه.2
3. مصرف اشیا؛ به نحوی که فایدة مادّی یا معنوی به بار نیاورد.
4. مصرف بیش از میزان درآمد؛ به نحوی که در شأن او نباشد؛ مانند خرید وسایل تزیینی برای کسی که توان تأمین معاش خود را ندارد3 و به همین دلیل، امام صادق علیه السلام کسی را که برای مصرف بیشتر از درآمد خود، دست نیاز به سوی دیگران دراز کند، مسرف خوانده است.4
5. مصرف بیش از حد و افزون بر نیاز؛ مانند خرید چند خانه یا پرخوری.5
افزون بر این موارد، هرگونه مصرف سرمایه در راه گناه6 یا برای ارضای شهوات در رفع نیازهای جسمانی7 نیز از دیدگاه دینی، مصداق اسراف شمرده می‌شود.
روایاتی که مصرف زیادی در اموری چون استعمال عطر، روشنایی، خوراک، وضو، حج و عمره را اسراف نشمرده، ناظر به عدم تحقق اسراف در این امور نیست؛ بلکه به اهمیّت و مطلوبیّت بیش از حدّ آنها اشاره دارد.8 اسراف، هرچند بسیار اندک باشد، اگر برای انسان ضرر داشته باشد، حرام است9 و حکم «ان الله لایحبّ المسرفین» افرادی را نیز که زمینة اسراف را برای دیگران مهیا می‌کنند، دربر می‌گیرد.10
پیامدهای اسراف و تبذیر
الف) پیامدهای دنیوی
1. کم برکتی
اسراف، عملی مخالف تقوا و دستورات و سفارش‌های خدا و اولیای الهی است و باعث می‌شود برکت از زندگی انسان رخت بربندد. امام صادق علیهالسلام فرمود: «همانا اسراف، همراه با کاهش برکت است».11
2. زوال نعمت
یکی از آثار شوم اسراف و تبذیر، تباهی و زوال نعمت است. امام علی علیهالسلام فرمود: «اعتدال و میانهروی، موجب فراوانی مال و ثروت و اسراف، باعث تباهی و نابودی آن است».12
از امام کاظم علیهالسلام نقل شده که فرمود: «کسی که میانهروی و قناعت ورزد، نعمتش باقی میماند و آن که تبذیر و اسراف کند، نعمتش زوال میپذیرد».13
3. ورشکستگی (افلاس)
از دیگر آثار زیان‌بار افراط و ولخرجی، ورشکستگی است. خیلی از افراد به خاطر داشتن ثروت زیاد، دست به انواع ریخت و پاش‌ها و ولخرجی‌ها میزنند و چون دارای ثروت هستند، ترسی از آینده ندارند؛ غافل از این که ولخرجی، موجب مفلسی و بینوایی است.
اگر این اسراف و ولخرجی از حد اعتدال و میانهروی تجاوز کند و فرد مسرف، به ریخت و پاش خود مغرورانه افتخار کند، طولی نمیکشد که استخوان‌های او زیر ضربات سهمگین ورشکستگی مالی، خورد شده، به خاک مذلت کشیده می‌شود. حضرت علی علیهالسلام فرمود: «هر کس به ریخت و پاش افتخار کند، با تهیدستی (ورشکستگی) کوچک می‌شود».14
4. فقر
بیشک یکی از عوامل مهم فقر و تنگ‌دستی در جهان، اسراف و تبذیر است. آنهایی که دست به ولخرجی و ریخت و پاش‌های بیحد و حساب میزنند و با اسراف، امکانات مادی بیشتری را صرف هوس‌های خود می‌کنند، سرانجامی جز تهیدستی و شکست اقتصادی، در انتظارشان نیست. حضرت علی علیهالسلام فرمود: «اسراف، سبب فقر است».15
امام صادق علیهالسلام به عبید فرمود: «ای عبید! اسراف، باعث فقر می‌شود و میانهروی، موجب بینیازی میگردد».16
5. نابودی امکانات
یکی از آثار ولخرجی، نابودی امکانات است. امیرمؤمنان علی علیهالسلام فرمود: «اسراف، [امکانات] زیاد را نابود میسازد».17
همچنین فرمود: «اسراف، [مال] زیاد را نابود میکند».18
6. بخل
یکی از صفات اخلاقی که مورد توجه دین و اولیای الهی است و ائمه معصومعلیهمالسلام آن را بخشی از سیره و روش خود قرار داده بودند، جود و بخشش است. در روایتی از پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله ولخرجی و افراط در مصرف، یکی از آفت‌های این فضیلت اخلاقی بیان شده است؛ «اسراف، آفت سخاوت است»19؛ یعنی اسراف و تبذیر فرد، باعث می‌شود که نتواند جود و بخشش داشته باشد و به این صفت اخلاقی عمل کند.
7. بیماری جسمی
امروزه پژوهش‌های دانشمندان به این نتیجه رسیده که سرچشمة بسیاری از بیماری‌ها، غذاهای اضافی است که به صورت جذب نشده، در بدن باقی میمانند. این مواد اضافی، هم بار سنگینی برای قلب و سایر دستگاه‌های بدن است و هم منبع آمادهای برای انواع عفونت‌ها و بیماری‌هاست. از این رو، برای درمان بسیاری از بیماری‌ها، نخستین گام آن است که این مواد مزاحم که در حقیقت زبالههای بدن هستند، سوخته و پاک‌سازی شوند.
عامل اصلی تشکیل این مواد مزاحم، اسراف و زیاده‌روی در تغذیه و به اصطلاح، «پرخوری» است و برای جلوگیری از آن، راهی جز رعایت اعتدال در غذا نیست.20
بیجهت نیست که علی بن حسین واقد در جواب طبیب مسیحی که پرسید: در کتاب شما چیزی از علم طب نیست؛ در حالی که علم دو تاست؛ علم پزشکی و علم ادیان، گفت: خداوند، تمام پزشکی را در نصف این آیه جمع کرده است: «کلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفوا؛21 بخورید و بیاشامید؛ ولی اسراف نکنید» و پیامبر ما، تمام پزشکی را در یک جمله خلاصه کرد و فرمود: «معده، خانة هر بیماری و پرهیز، برترین داروست».22 طبیب مسیحی گفت: «قرآن و پیامبر شما، چیزی از پزشکی برای جالینوس باقی نگذاشتهاند».23
8. محرومیت از هدایت
خدای متعال همواره درهای رحمتش را به روی بندگان گشوده، با ارسال پیامبران، همگان را برای رسیدن به کمال و قرب الهی، فراخوانده است؛ اما گاهی عواملی باعث می‌شود که انسان در این مسیر قرار نگرفته، از هدایت الهی، محروم بماند. یکی از این عوامل که باعث محرومیت انسان از هدایت می‌شود، اسراف و تبذیر است. قرآن کریم درباره اسراف کاران و کسانی که در معصیت و گناه پا را از حد فراتر نهادهاند، میفرماید: «اِنَّ اللّه لایهْدی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کذّاب؛24 خدا کسی را که افراط‌کار دروغ‌زن باشد، هدایت نمیکند» و به عبارت دیگر، اسراف از آنها سلب توفیق کرده، بهرهای از بینات نمیبرند و در نتیجه، در وادی ضلالت و گمراهی، باقی میمانند.
9. بیمروتی
جوانمردی و مروت که یکی از خصال نیک انسانی است و همگان دارندة این صفت را میستایند، با اسراف و تبذیر، قابل جمع نیست. علی علیهالسلام فرمود: «از جوانمردی است که میانهروی کنی و زیاده‌روی ننمایی و چون وعده دادی، خلف وعده نکنی».25
10. از بین رفتن شرافت
خصلت شرافت که فرد را در اجتماع مورد تکریم و احترام قرار میدهد، با افراط و ولخرجی، از بین میرود. امیرمؤمنان، علی علیهالسلام فرمود: «از شریفترین شرافت‌ها، خودداری از تبذیر و اسراف است».26 اگر فرد، دست به اسراف و تبذیر بزند، به دست خود، اسباب شرافت خویش را از بین میبرد.
11. سلب توفیق
یکی دیگر از آثار دنیوی اسراف و تبذیر، بیرغبتی به انجام کارهای خیر است؛ به طور معمول، انسان‌ها در انجام کارهایی که فایده عمومی دارد، خود راشریک می‌کنند؛ تا از اجر و ثواب اخروی آن، بهرهمند شوند؛ ولی آنهایی که اهل ولخرجی و اسراف هستند، دستشان از این کارها کوتاه است.
رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله در حدیثی، ضمن بیان نشانههای افراد اسراف‌کار به این مطلب این گونه اشاره فرمود: «نشانه اسراف‌کار، چهارچیز است؛ به کارهای باطل، مینازد؛ آن چه را فراخور حالش نیست، میخورد؛ در انجام کارهای خیر، بیرغبت است و هر کس را که به او سودی نرساند، انکار میکند».27
12. عدم استجابت دعا
خداوند متعال، دستور به خواندن دعا میدهد تا خود دعاها را اجابت کند؛ اما گاهی به خاطر اسبابی، اجابت دعاها به تأخیر افتاده، یا مستجاب نمیشوند. یکی از عوامل عدم استجابت دعا، اسراف و تبذیر است.
امام صادق علیهالسلام فرمود: «چهاردسته هستند که دعایشان مستجاب نمیشود... و مردی که مالی داشته که آن را ضایع کرده، میگوید: خدایا! به من روزی بده. به او گفته می‌شود: آیا تو را به میانه روی امر نکردم؟ آیا به تو، دستور اصلاح [در مال] ندادم»؟28
ب) پیامدهای اخروی
در قرآن و روایات برای اسراف و تبذیر، آثار اخروی نیز بیان شده که برخی از آنها عبارتند از:
1. خشم الهی
اسراف کار از رحمت خداوند دور بوده، گرفتار خشم الهی می‌شود. در قرآن کریم، چنین آمده است: «وَلا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لا یحِبُّ الُمسْرِفینَ؛29 زیاده‌روی نکنید که او اسرافکاران را دوست ندارد».
امام جعفر صادق علیهالسلام نیز در این زمینه فرمود: «اسراف از اموری است که مورد غضب خداست».30
2. کیفر اخروی
کسانی که از ذکر خدا روی گردانده، آیات او را فراموش کنند، همچنین آنهایی که نعمت‌های خدادادی، چون چشم و گوش و عقل را در مسیر نادرست به کار گرفته، آنها را بیهوده برباد دهند، نه تنها گرفتار فقر و تنگ‌دستی در دنیا میشوند، بلکه عذاب اخروی نیز در انتظار آنها خواهد بود؛ «وَکذلک نَجْزی مَنْ أسْرَفَ وَلَمْ یؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّه وَلَعذابُ الاخِرَةِ اَشَدُّ وَاَبْقی؛31 و این گونه هر که را به افراط گراییده و به نشانههای پروردگار، ایمان نیاورده است، سزا میدهیم و قطعا عذاب آخرت، سختتر و پایدارتر است». همچنین فرمود: «وَاَنَّ المُسْرفینَ هُمْ اَصْحابُ النّارِ؛32 افراطگران همدمان آتشند».
3. خواری قیامت
وقتی امیرمؤمنان علیهالسلام در عطایای بیت المال، رعایت مساوات کرد، عدهای از خودخواهان بر حضرت ایراد گرفته، آن را برخلاف سیاست دانستند. آن حضرت در پاسخ آنان، ضمن ایراد خطبهای فرمود:
«آگاه باشید که بخشیدن مال در غیر حقش، تبذیر و اسراف است. این کار در دنیا، انجام دهنده آن را بالا میبرد؛ ولی در آخرت، موجب سرافکندگی وی میگردد و در میان مردم، گرامی‌اش مینماید؛ ولی در نزد خداوند، خوارش میسازد. هیچ کس مال خودش را در غیر مورد حقش، مصرف نکرد و به غیراهلش نسپرد؛ جز این که خداوند او را از سپاسگزاری آنان، محروم ساخت و محبتشان با دیگری بود».33
4. هلاکت
اسراف از هر نوعی که باشد، انسان را به نابودی میکشاند؛ به ویژه افرادی که با انکار آیات الهی و تکذیب پیامبران، دربارة خویش و جامعهای که در آن زندگی می‌کنند، اسراف کنند. خدای منان میفرماید: «ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَیناهُمْ وَمَنْ نَشاءُ وَاَهْلَکنا الْمُسْرِفینَ؛34 سپس وعده [خود] به آنان را راست گردانیدیم و آنها و هر که را خواستیم؛ نجات دادیم و افراط کاران را به هلاکت رساندیم».35
نتیجه گیری
از مجموع مطالبی که گذشت، نتیجه می‌گیریم که اسراف در همة اقسام آن، با سنت‌های الهی در جهان، مخالف است؛ زیرا با برهم زدن حالت اعتدال، موجب بروز فساد در زمینه‌های گوناگون حیات می‌شود.
بنابراین، راه نجات و موفقیت، راه اعتدال است و این روش، باعث ثبات و پیشرفت می‌شود و کسی که آن را ترک کند، بی تردید، گرفتار آفت‌ها می‌شود و سرانجام به هلاکت معنوی از یک سو و تهی دستی از سوی دیگر، دچار خواهد شد.
پی‌نوشت‌ها:
1 . سیوطی، الدرالمنثور، ج 3، ص 444.
2. نراقی، عوائدالایام، ص 633 ـ 635.
3. الدرالمنثور، ج 3، ص 444.
4. تفسیر عیاشی، ج 2، ص 13.
5. عوائدالایام، ص 633-635؛ الدرالمنثور، ج 3، ص 444.
6. الدرالمنثور، ج 3، ص 444؛ رشید رضا، المنار، ج 8، ص 138؛ طبرسی، مجمع البیان، ج 4، ص 638.
7. الدرالمنثور، ج 3، ص 444؛ التحریر والتنویر؛ ج 8، ص 124.
8. عوائد الایام، ص 636 ـ 637.
9. احکام القرآن، ج 3، ص 52.
10. الفرقان، ج 8 ـ 9، ص 85.
11. کلینی، الکافی، ج4، ص55، حدیث3.
12. همان، ص52، حدیث4.
13. طرفی، تحف العقول، ص403.
14. همان، ح 8141.
15. همان، ح8126.
16. الکافی، ج4، ص53، ح8.
17. غررالحکم، ح8118.
18. همان، ح8119.
19. همان، ح 8226.
20. مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج6، ص152.
21. اعراف، آیة 31.
22. مجمع البیان، ج2، ص412؛ نهج الفصاحه، ج2، ص320، ح1911.
24.همان.
25. غافر، آیة 28.
26. غررالحکم، ح8131، ح 5292.
27. همان، ح8143.
28. تحف العقول، ص21.
29. الکافی، ج2، ص511، ح2.
30. انعام، آیة 141.
31. الکافی، ج4، ص52، ح2.
32. طه، آیة 127.
33. غافر، آیة 43.
34. نهج البلاغه، خطبه 126.
35. انبیا، آیة 9.